Zniechęcenie do pracy, obniżony nastrój, poczucie niemocy i braku energii - to odczucia które często towarzyszą pourlopowym powrotom do pracy. Ich obecność jest naturalną reakcją organizmu na zmianę trybu aktywności z wakacyjnej na biurową.
Charakterystyczne dla wakacji przebywanie na powietrzu, częstsza ekspozycja na słońce, odpoczynek, aktywność fizyczna oraz jakościowy czas spędzany z bliskimi, to czynniki, których prozdrowotnego i antydepresyjnego wpływu na jednostkę coraz częściej dowodzą badania.
Ich zamiana na codzienność, której towarzyszy zamknięcie w pomieszczeniu, niska aktywność fizyczna czy wzmożone występowanie czynników stresowych, może powodować chwilowe pogorszenie samopoczucia.
Czasem jednak, gdy zniechęcenie do pracy pozostaje na dłużej i przybiera na sile, pojawia się pytanie - czy to wypalenie zawodowe? Co to jest wypalenie zawodowe i jak je rozpoznać? Co powoduje wypalenie i jakie są jego skutki? Gdzie szukać pomocy oraz jakie kroki podjąć by je przezwyciężyć? Jak przebiega diagnoza wypalenia zawodowego? Czy może ono być podstawą do zwolnienia lekarskiego lub podjęcia psychoterapii? Warto przyjrzeć się bliżej temu zjawisku, którego popularność w ostatnim czasie rośnie w szybkim tempie.
Co to jest wypalenie zawodowe?
Wypalenie zawodowe (burnout syndrome) po raz pierwszy pojawiło się w opublikowanej przez WHO Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-10 w 1990 roku, w kategorii Czynniki wpływające na stan zdrowia i kontakt ze służbą zdrowia. Mimo to wypalenie zawodowe nie jest uważane za chorobę, a za syndrom wynikający z przewlekłego stresu w miejscu pracy. Wraz z publikacją ICD-11, jego definicja, oparta na dotychczasowych badaniach przedmiotowych (Maslach, 2001), została uszczegółowiona.
Według definicji wypalenie zawodowe charakteryzuje występowanie 3 głównych czynników:
Uczucie spadku energii lub wyczerpania
Zwiększony dystans psychiczny do pracy oraz występowanie negatywizmu lub cynizmu w stosunku do pracy
Obniżone poczucie skuteczności zawodowej
Należy jednak podkreślić, że czynniki te mogą posłużyć jako punkt wyjściowy na potrzeby diagnozy, ponieważ osobom cierpiącym z powodu wypalenia zawodowego często towarzyszą także liczne objawy psychosomatyczne, m.in. o charakterze nerwicowym i lękowym takie jak zawroty głowy, bóle brzucha, uczucie mdłości, bezsenność, niemoc czy depersonalizacja. Badania wskazują również, że część objawów wypalenia zawodowego pokrywa się z objawami depresji (Maslach, Leiter, 2016).
Przyczyny wypalenia zawodowego i kogo ono dotyka
Wypalenie zawodowe to przypadłość która dotyka pojedynczych pracowników, a każdy przypadek rozpatrywany i leczony jest indywidualnie - jednak jego występowanie tylko częściowo uzależnione jest od cech osobniczych. Kluczową przyczyną pojawienia się wypalenia jest nie osoba pracownika, a występowanie wzmożonego i przewlekłego, źle zarządzanego stresu w pracy, który wynika bezpośrednio ze środowiska i organizacji pracy.
Jako najczęstsze przyczyny pojawiania się wypalenia zawodowego, badania wskazują przede wszystkim (Maslach, 2007):
często powtarzającą się sytuację, w której pracownik ma nadmiar zadań do wykonania (zarówno pod względem ilości, jak i jakości)
brak wsparcia i poczucia kontroli w pracy
poczucie niedostatecznego wynagrodzenia za wyniki
niska jakość relacji ze współpracownikami (brak lub niewystarczające wsparcie ze strony grupy, brak zaufania)
brak poczucia sprawiedliwości oraz zrozumienia dla decyzji podejmowanych w pracy
niezgodność w zakresie wartości i idei między pracownikiem a firmą
Wśród cech dotyczących pracownika, predysponujących do wypalenia zawodowego wymienia się przede wszystkim osoby o niższej odporności psychicznej, zewnątrz sterowne, a także o wyższym poziomie neurotyzmu (według badania cech Wielkiej Piątki). Ponadto, jak wskazują badania, dotyka ono częściej osób mocno zaangażowanych w pracę.
Choć wypalenie zawodowe powszechnie kojarzy się z przypadłością dotykającą doświadczonych pracowników biurowych i tłumaczone jest zmęczeniem lub znużeniem pracą, syndrom ten nie jest zarezerwowany wyłącznie dla białych kołnierzyków. Jego skutki odczuwają często także pracownicy fizyczni, pracownicy opieki zdrowotnej czy nawet osoby wykonujące wolne zawody. Wbrew powszechnemu przekonaniu, badania nie wykazały także istotnego związku z wiekiem ani długością stażu zawodowego osób nim dotkniętych.
Coraz częściej spotykane jest wypalenie zawodowe osób młodych lub w średnim wieku, doświadczających niesprzyjającego środowiska pracy, której towarzyszy wysoka presja i wymagania. Niewątpliwie istotny udział w częstości występowania wypalenia zawodowego ma również oczekiwanie znacznego zwiększenia efektywności pracowników w połączeniu z redukcją zatrudnienia, jakie obserwuje się na rynku pracy od kilku lat. Ponadto wpływ na rozpowszechnienie tej przypadłości wśród pracowników miała pandemiczna izolacja, wynikająca z wprowadzenia pracy zdalnej, która odbiła się na jakości wielu środowisk pracy.
Jak zdiagnozować wypalenie zawodowe?
W przypadku gdy podejrzewamy u siebie wypalenie zawodowe, warto udać się na konsultację do psychologa lub psychoterapeuty - najczęściej wystarczy pogłębiony wywiad, aby określić czy dolegliwości z którymi mierzy się Pacjent to wypalenie czy też inne zaburzenie psychiczne, na przykład depresja. Niekiedy psycholodzy wykorzystują w swojej pracy narzędzia pomocnicze w postaci testów, spośród których najcześciej używane to między innymi MBI (Maslach Burnout Inventory, 2001) i OLBI (Oldenburg Burnout Inventory, 2015).
W większości przypadków jednak, wystarczającą metodą pozostaje wywiad z Pacjentem, jako, że odczuwanie wypalenia zawodowego jest subiektywne i większość dotkniętych nim osób po prostu je przeczuwa.
Ponieważ wypalenie zawodowe nie jest chorobą, nie może ono stanowić podstawy do wystawienia zwolnienia lekarskiego przez internistę czy psychiatrę. W sytuacji jego wystąpienia zaleca się jednak w pierwszej kolejności zdystansowanie od źródła powodującego go stresu. Możliwe jest zatem otrzymanie zwolnienia lekarskiego krótko- lub długoterminowego od lekarza psychiatry, którego kod zależeć będzie już od decyzji specjalisty podyktowanej indywidualnymi dolegliwościami Pacjenta.
Leczenie i konsekwencje długoterminowe
Istotnym elementem zdrowienia osoby cierpiącej na wypalenie zawodowe jest diagnoza i podjęcie działań mających na celu poprawę sytuacji. Wdrażane sposoby leczenia uzależnione są od towarzyszących mu dolegliwości, które mogą wymagać włączenia farmakoterapii (np. leki przeciwlękowe, nasenne lub antydepresyjne). Wysoką skuteczność w adresowaniu wypalenia ma również podjęcie psychoterapii lub zasięgnięcie wsparcia psychologicznego, które umożliwią pracownikowi analizę sytuacji i związanych z nią emocji, jak również wyposażą w strategie radzenia sobie ze stresem.
Brak interwencji w sytuacji wystąpienia wypalenia zawodowego może nieść za sobą również szereg konsekwencji długoterminowych, takich jak depresja czy chwilowa całkowita niezdolność do wykonywania pracy. Ponadto, długotrwałe wypalenie prowadzić może do przewlekłego bólu pleców, przemęczenia, a nawet do cukrzycy typu drugiego (Melamed, 2006) czy wieńcowych chorób serca (Appels, Schouten, 1991; Toker i inni, 2012)
Z perspektywy organizacji w której dochodzi do wypaleń zawodowych kosztem jest wysoki odsetek zwolnień oraz częsta wymiana kadry, jak również brak zaangażowania w pracę ze strony pracowników czy występowanie przybierającego w ostatnim czasie na popularności zjawiska „cichego odchodzenia” (quiet quitting).
W świetle badań, zarówno dla pracownika, jak i pracodawcy, najlepszym sposobem na wypalenie zawodowe jest działanie prewencyjne ze strony organizacji, uwzględniające dbałość o stan pracowników i pozwalające na uniknięcie lub ograniczenie jego występowania. Także aby wyeliminować jego nawroty często konieczne jest przeprowadzenie zmian organizacyjnych lub zmiana stanowiska osoby wypalonej zawodowo.
14 września ogłoszony został przez Światową Organizację Zdrowia Międzynarodowym Dniem Walki z Wypaleniem Zawodowym, tego dnia serdecznie zapraszamy na live na Instagramie na temat wypalenia zawodowego, który poprowadzi psychoterapeutka Karolina Misztal.